ભારત એ તહેવારોનો પ્રદેશ છે. વિશ્વમાં દરેક સમુદાય અનેક પ્રકારના તહેવારો ઉજવી જીવનમાં અવનવી રીતે ઉત્સાહ અને પ્રેરણાનું સિંચન કરતા હોય છે. તેમ છતાં, ભારતમાં દિવાળીની સરખામણીએ બીજો કોઈ તહેવાર નથી! દિવાળી ભારતનો સૌથી મોટામાં મોટો તહેવાર છે. વિવિધ ધર્મના લોકો દિવાળીની ઉજવણી કરે છે. સૌથી નોંધપાત્ર, તહેવાર અંધકાર પર પ્રકાશની જીત દર્શાવે છે. આનો અર્થ એ પણ થાય છે કે અનિષ્ટ પર સારાની જીત અને અજ્ઞાનતા પર જ્ઞાન. તેથી જ તે પ્રકાશના તહેવાર તરીકે ઓળખાય છે. પરિણામે, દિવાળી દરમિયાન સમગ્ર દેશમાં ઝળહળતી રોશની જોવા મળે છે.

દિવાળી એટલે ઝગમગતાં દિવડાઓનો ઉત્સવ. આ ઉત્સવ સંસ્કૃતમાં ‘દિપાવલી’ અને પ્રાકૃતમાં ‘દિવાલિયા’ નામે જાણીતો છે. દિવાળીએ ભારતનો અતિ પ્રાચીન ઉત્સવ ગણાય છે. પ્રારંભમાં આ ઉત્સવ ઋતુ ઉત્સવના રૂ૫માં હતો ૫છી સિધુ સંસ્કૃતિના યુગમાં આ ઉત્સવ નેસર્ગિકરૂપે ઉજવાતો હતો. ૫છી સમય જતાં એ કૃષિ ઉત્સવ તરીકે ઉજવાતો થયો ત્યાર૫છી એણે લોકઉત્સવનું રૂપ ઘારણ કર્યુ.

દિવાળીનો ઉત્સવ વાઘબારસ, ધનતેરસ, કાળી ચૌદસ, દિવાળી, બેસતુ વર્ષ અને ભાઇબીજ એમ છ દિવસ સુઘી ચાલતો તહેવાર છે.

દિવાળી આવે એ ૫હેલાં જ લોકો પોતાના ઘરની સાફ-સફાઇ કરી દે છે. જુની વસ્તુઓ કાઢીને નવી વસ્તુઓ વસાવે છે. નવા ક૫ડાં ખરીદે છે. બહારગામ રહેતાં લોકો દિવાળી આવતા પોતાના વતનમાં ફરે છે. દિવાળીએ પોતાના કટુંબ સાથે હળીમળીને ઉજવાતો ઉત્સવ છે. નાના-મોટા સૌ ભેગા મળીને આ ઉત્સવ મનાવે છે. ફટાકડા ફોડે છે. રોકેટ છોડે છે. વગેરે દ્વારા સૌ આનંદ મેળવે છે.

દિવાળીના તહેવારમાં ધનતેરસના દિવસે ધન(લક્ષ્મી)ની પૂજા કરવામાં આવે છે. દેવોના વૈધ ધન્વંતરીનો આ જન્મદિવસ ગણાય છે. લોકો પોતાના ઘરમાં ધનની પૂજા કરે છે. દુકાનદારો દુકાનમાં રહેલા સાધનોની પૂજા કરે છે. અને નવીન ચો૫ડાથી નવા હિસાબની શરૂઆત કરે છે. આ દિવસે સ્ત્રીઓ વહેલી ઉઠીને વડના પાંદડાંના ૫ડિયા બનાવી તેમાં દીવા પ્રગટાવી નદીઓમાં તરતા મૂકે છે. આ દિવસે ઘણાં લોકો પિતૃઓનું શ્રાધ ૫ણ કરે છે. અને ગાયોના ધણની પૂજા કરવામાં આવે છે. ગાયોને રંગથી રંગવામાં ૫ણ આવે છે.

દિવાળીની સવારે આંગણા સાફ કરી રૂપાળી રંગબેરંગી રંગોળી પૂરાય છે. રાત્રે દીવા પ્રગટાવી ઘર ઝગમગતું કરાય છે. આ દિવસે બાળકો નવા ક૫ડાં ૫હેરી ફટાકડા ફોડે છે. મીઠાઇ ખાય છે. ઘરમાં ૫ણ અવનવી વાનગી આ દિવસે બનાવવામાં આવે છે. આખુ આકાશ આ દિવસે રોશની ભર્યુ લાગે છે.

દિવાળી ૫છીનો દિવસ એટલે બેસતુ વર્ષ. આ દિવસે વહેલી સવારે ગામડાની સ્ત્રીઓ ઘરમાંથી અળસ કાઢે છે. હાથમાં કાળું ફૂટેલું હોલ્લુ કે તાવડીના કટકા લઇ ‘અળસ જાય ને લક્ષ્મી આવે’ એમ બોલતી બોલતી ઉકરડે નાખવા જાય છે આ દિવસે લોકો પોતાના સગાવહાલાઓને મળવા જાય છે તેમને નવા વર્ષની શુભકામના પાઠવે છે. એકબીજાને મોઢુ મીઠુ કરાવે છે.

નવાવર્ષ ૫છીનો બીજો દિવસ ભાઇબીજ તરીકે ઉજવાય છે. આ દિવસે યમરાજે પોતાની બહેન યમુનાને ત્યાં ભોજન કરેલુ એવી માન્યતા રહેલી છે. તેથી આ દિવસે ભાઇ તેની બહેનના ઘરે ભાવપૂર્વક ભોજન લે છેે. ભાઇ બહેનને ઉ૫હાર ૫ણ આપે છે.

દિવાળીનું ધાર્મિક મહત્વ

આ તહેવારના ધાર્મિક મહત્વમાં તફાવત છે. તે ભારતમાં એક પ્રદેશથી બીજા પ્રદેશમાં બદલાય છે. દિવાળી સાથે અનેક દેવી-દેવતાઓ, સંસ્કૃતિઓ અને પરંપરાઓનો સંબંધ છે. આ તફાવતોનું કારણ કદાચ સ્થાનિક લણણીના તહેવારો છે. આથી, આ લણણીના તહેવારોને એક જ હિંદુ ઉત્સવમાં જોડી દેવામાં આવ્યા હતા.

રામાયણ અનુસાર દિવાળી એ રામના પાછા ફરવાનો દિવસ છે. આ દિવસે ભગવાન રામ તેમની પત્ની સીતા સાથે અયોધ્યા પરત ફર્યા હતા. રામે રાક્ષસ રાજા રાવણને હરાવ્યા બાદ આ પરત ફર્યું હતું. વળી, રામના ભાઈ લક્ષ્મણ અને હનુમાન પણ વિજયી થઈને અયોધ્યા પાછા આવ્યા.

દિવાળીના કારણ માટે એક બીજી પ્રચલિત પરંપરા છે જે છેઃ કૃષ્ણના અવતાર તરીકે ભગવાન વિષ્ણુએ નરકાસુરનો વધ કર્યો હતો.

આ વિજય દુષ્ટતા પર સારાની જીત દર્શાવે છે. આનું કારણ ભગવાન કૃષ્ણ સારા છે અને નરકાસુર દુષ્ટ છે.

દેવી લક્ષ્મી સાથે દિવાળીનું જોડાણ એ ઘણા હિન્દુઓની માન્યતા છે. લક્ષ્મી ભગવાન વિષ્ણુની પત્ની છે. તે સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિની દેવી પણ બને છે.

એક દંતકથા અનુસાર દિવાળી એ લક્ષ્મી વિવાહની રાત છે. આ રાત્રે તેણે વિષ્ણુને પસંદ કરીને લગ્ન કર્યા. પૂર્વીય ભારતના હિંદુઓ દિવાળીને દેવી દુર્ગા અથવા કાલી સાથે જોડે છે. આ તહેવારના ધાર્મિક મહત્વમાં તફાવત છે. તે ભારતમાં એક પ્રદેશથી બીજા પ્રદેશમાં બદલાય છે. દિવાળી સાથે અનેક દેવી-દેવતાઓ, સંસ્કૃતિઓ અને પરંપરાઓનો સંબંધ છે. આ તફાવતોનું કારણ કદાચ સ્થાનિક લણણીના તહેવારો છે. આથી, આ લણણીના તહેવારોને એક જ હિંદુ ઉત્સવમાં જોડી દેવામાં આવ્યા હતા.

રામાયણ અનુસાર દિવાળી એ રામના પાછા ફરવાનો દિવસ છે. આ દિવસે ભગવાન રામ તેમની પત્ની સીતા સાથે અયોધ્યા પરત ફર્યા હતા. રામે રાક્ષસ રાજા રાવણને હરાવ્યા બાદ આ પરત ફર્યું હતું. વળી, રામના ભાઈ લક્ષ્મણ અને હનુમાન પણ વિજયી થઈને અયોધ્યા પાછા આવ્યા.

દિવાળીના કારણ માટે એક બીજી પ્રચલિત પરંપરા છે જે છેઃ કૃષ્ણના અવતાર તરીકે ભગવાન વિષ્ણુએ નરકાસુરનો વધ કર્યો હતો.

આ વિજય દુષ્ટતા પર સારાની જીત દર્શાવે છે. આનું કારણ ભગવાન કૃષ્ણ સારા છે અને નરકાસુર દુષ્ટ છે.

દેવી લક્ષ્મી સાથે દિવાળીનું જોડાણ એ ઘણા હિન્દુઓની માન્યતા છે. લક્ષ્મી ભગવાન વિષ્ણુની પત્ની છે. તે સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિની દેવી પણ બને છે.

એક દંતકથા અનુસાર દિવાળી એ લક્ષ્મી વિવાહની રાત છે. આ રાત્રે તેણે વિષ્ણુને પસંદ કરીને લગ્ન કર્યા. પૂર્વીય ભારતના હિંદુઓ દિવાળીને દેવી દુર્ગા અથવા કાલી સાથે જોડે છે. ગુજરાતી હિંદુઓ દિવાળી પછીના દિવસને નવા વર્ષની શરૂઆત માને છે. આ પ્રકાશ તહેવાર લોકોમાં શાંતિ લાવે છે. તે હૃદયમાં શાંતિનો પ્રકાશ લાવે છે. દિવાળી ચોક્કસપણે લોકો માટે આધ્યાત્મિક શાંતિ લાવે છે. આનંદ અને ખુશી વહેંચવી એ દિવાળીનો બીજો આધ્યાત્મિક લાભ છે. પ્રકાશના આ તહેવાર દરમિયાન લોકો એકબીજાના ઘરે જાય છે. તેઓ ખુશ વાતચીત કરે છે, સારું ભોજન લે છે અને ફટાકડાનો આનંદ માણે છે.

તેથી, ભારતમાં દિવાળી એક મહાન આનંદનો પ્રસંગ છે. આ ભવ્ય ઉત્સવના આહલાદક યોગદાનની કલ્પના કરી શકાતી નથી. તે ચોક્કસપણે વિશ્વના મહાન તહેવારોમાંનો એક છે.